پنل‌های خورشیدی درخشان به رنگ آبی تیره، پشت‌بام‌های شهرهای بزرگ پاکستان را فرش کرده‌اند و در حاشیه خانه‌های روستاهای این کشور خودنمایی می‌کنند. پاکستان با جمعیتی بیش از ۲۴۰ میلیون نفر، یکی از سریع‌ترین تحولات خورشیدی در جهان را رقم می‌زند؛ آن‌هم در شرایطی که با فقر و بی‌ثباتی اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کند!
به گزارش CNN، با ورود گسترده پنل‌های خورشیدی ارزان‌قیمت چینی، این کشور به بازار بزرگی برای انرژی خورشیدی تبدیل شده است. طبق داده‌های اندیشکده اقلیمی Ember، پاکستان سال ۲۰۲۴ حدود ۱۷ گیگاوات پنل خورشیدی وارد کرده است؛ رقمی که بیش از ۲ برابر سال گذشته است و این کشور را به سومین واردکننده بزرگ پنل خورشیدی در جهان تبدیل می‌کند.
چرا پاکستان به بزرگ‌ترین واردکننده پنل‌های خورشیدی جهان تبدیل شد؟
«مصطفی امجد»، مدیر برنامه در اندیشکده انرژی Renewables First در اسلام‌آباد، می‌گوید: «داستان پاکستان منحصر‌به‌فرد است. کشورهایی مانند ویتنام و آفریقای جنوبی نیز استفاده گسترده از انرژی خورشیدی را تجربه کرده‌اند، اما هیچ‌کدام به سرعت و مقیاسی که در پاکستان دیده‌ایم نرسیده‌اند.»
به گفته کارشناسان، فراگیری انرژی خورشیدی در پاکستان از دل جامعه شکل گرفته است و تقریباً هیچ مزرعه خورشیدی بزرگی در این کشور وجود ندارد. امجد می‌گوید: «هیچ فشار سیاسی پشت این فرایند نیست؛ این اساساً یک انقلاب مردمی و مبتنی بر بازار است.»
کارشناسان معتقدند فراگیری استفاده از انرژی خورشیدی در پاکستان صرفاً یک خبر خوشحال‌کننده و ساده نیست، بلکه فرایندی پیچیده، نامنظم و همراه با چالش‌هایی است که ممکن است در آینده مشکل‌ساز شود. بااین‌حال، تحلیلگران می‌گویند آنچه در پاکستان درحال وقوع است، این عقیده را که «انرژی پاک پرهزینه، غیرقابل پذیرش و وابسته به یارانه‌های کلان دولتی است»، زیر سؤال می‌برد.
«هارجیت سینگ»، فعال اقلیمی و مدیر مؤسس Satat Sampada Climate Foundation، می‌گوید: «برخلاف این تصور که انرژی‌های تجدیدپذیر تنها با یارانه‌ها رونق می‌گیرند یا به کشورهای جنوب جهان تحمیل می‌شوند، مردم پاکستان فعالانه به‌سراغ انرژی خورشیدی رفته‌اند، زیرا از نظر اقتصادی برایشان به‌صرفه است.»
با افزایش موج‌های شدید و کشنده گرما در پاکستان، این کشور امیدوار است تا با دسترسی به انرژی خورشیدی بتواند در تأمین سیستم‌های سرمایشی به مردم کمک کند. گفتنی است که ماه آوریل، دمای هوا در پاکستان به حدود ۴۹ درجه سانتیگراد رسید!
انقلابی از پایین به بالا
«وقاص موسی»، رئیس انجمن خورشیدی پاکستان و مدیرعامل شرکت Hadron Solar، می‌گوید فراگیری انرژی خورشیدی پاکستان نتیجه عوامل بسیاری است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: کاهش شدید قیمت پنل‌های خورشیدی چینی، هم‌زمان با افزایش نجومی قیمت برق.
«آشا امیرعلی»، پژوهشگر مرکز مطالعات توسعه دانشگاه باث، معتقد است مشکلات برق پاکستان به دهه ۱۹۹۰ بازمی‌گردد. در آن زمان، این کشور قراردادهای گران‌قیمت برق منعقد کرد که بسیاری از آن‌ها به دلار آمریکا وابسته بودند و براساس آن، به تولیدکنندگان صرف نظر از اینکه برق تولید می‌کردند یا نه، پول پرداخت می‌شد.
اگرچه به‌دلیل رشد استفاده از انرژی خورشیدی در پاکستان، تقاضای برق کاهش یافته اما با افت شدید ارزش واحد پول این کشور (روپیه)، قیمت برق افزایش یافته است. علاوهبراین، جنگ روسیه و اوکراین نیز با افزایش قیمت گاز، فشار مضاعفی بر بازار انرژی وارد کرد.
مصطفی امجد می‌گوید: «هزینه برق طی سه سال گذشته بیش از ۱۵۵ درصد افزایش یافته است. علاوهبراین، برق شبکه در بسیاری از مناطق کشور قابل اطمینان نیست و خاموشی‌های چندساعته به‌صورت متداول رخ می‌دهد. کسب‌وکارها و خانوارهایی که توان مالی دارند، به انرژی خورشیدی ارزان‌قیمت روی آورده‌اند.»
درحال‌حاضر داده‌های دقیقی درباره میزان نصب پنل‌های خورشیدی در پاکستان در دست نیست، اما تحلیلگران تخمین می‌زنند که حدود ۱۵ گیگاوات پنل خورشیدی در سال گذشته نصب شده است. ظاهراً تقاضای اوج برق در این کشور حدود ۳۰ گیگاوات است.
«جنی چیس»، تحلیلگر انرژی خورشیدی در BloombergNEF، با بررسی تصاویر گوگل ارث شهرهای بزرگی مانند اسلام‌آباد، کراچی و لاهور، به میزان گسترده پنل‌های خورشیدی اشاره می‌کند: «از نظر پوشش پشت‌بام، تعداد پنل‌های خورشیدی در این شهرها بیشتر از هر جای دیگر دنیاست.»
برق اضافی تولیدشده باید به شبکه برگردد!
یکی از مقامات رسمی وزارت نیرو پاکستان معتقد است که «دولت باید تمام اعتبار این رشد را دریافت کند». او همچنین به برنامه‌هایی مانند معافیت کامل مالیاتی بر پنل‌های خورشیدی و سیستم مترینگ خالص (Net Metering) اشاره کرده است. Net Metering اجازه می‌دهد مردم انرژی اضافی تولیدشده از پنل‌های خورشیدی را به شبکه برگردانند. این انرژی اضافی تولیدشده اکنون حدود ۴ گیگاوات است.
بااین‌حال، بسیاری از تحلیلگران با این دیدگاه موافق نیستند و به نبود سرمایه‌گذاری دولتی گسترده در بخش خورشیدی اشاره می‌کنند. امجد می‌گوید: «رونق انرژی خورشیدی از پایین به بالا بوده است؛ این مردم بودند که بازارها را وادار کردند پنل‌های خورشیدی بیشتری وارد کنند!»
وقاص موسی نیز این روند را با رشد شبکه‌های اجتماعی مقایسه می‌کند. همان‌طور که سایت‌هایی مانند تیک‌تاک و اینستاگرام به مردم اجازه داده‌اند تا رسانه‌های سنتی را دور بزنند و خودشان ناشر اخبار شوند، انقلاب خورشیدی هم به مردم پاکستان این امکان را می‌دهد که علاوه بر مصرف‌کننده، تولیدکننده برق نیز باشند: «وقتی انرژی خورشیدی را با باتری ترکیب می‌کنید، ناگهان تمام قدرت در دستان مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد!»
جنبه‌های تاریک انقلاب انرژی سبز در پاکستان
اما این انقلاب تنها جنبه‌های مثبت ندارد. موسی هشدار داد: «شبکه برق ما دچار مشکل خواهد شد. نگرانی‌هایی درباره ورود شبکه به «مارپیچ مرگ» وجود دارد؛ حالتی که در آن برق گران‌قیمت، مردم را از شبکه دور می‌کند و به‌سمت انرژی خورشیدی سوق می‌دهد. در این حالت، درآمد شرکت‌های برق کاهش پیدا می‌کند، قیمت‌ها برای کسانی که همچنان به شبکه وابسته‌اند افزایش می‌یابد و این چرخه باعث می‌شود افراد بیشتری به‌سمت خورشیدی بروند.»
آشا امیرعلی، پژوهشگر، معتقد است فراگیری انرژی خورشیدی شکاف میان ثروتمندان و فقرا در پاکستان را عمیق‌تر می‌کند: «انرژی خورشیدی تنها در دسترس کسانی است که توان مالی کافی دارند و باقی مردم به شبکه برق بسیار گران، اغلب غیرقابل اطمینان و مبتنی بر سوخت‌های فسیلی آلاینده وابسته‌اند.»
برخی دیدگاه مثبت‌تری دارند؛ مصطفی امجد می‌گوید، هرچند برخی افراد از این روند جا مانده‌اند، اما انرژی خورشیدی فقط مختص ثروتمندان نیست. او توضیح داد مردم در مناطقی که شاید فقط چند ساعت در روز به برق شبکه دسترسی دارند، از سیستم‌های ساده خورشیدی استفاده می‌کنند: «برای مثال، مغازه لاستیک‌فروشی یک روستا هر صبح یک پنل خورشیدی کوچک بیرون می‌آورد، یا خانواده‌هایی برای تبدیل چاه‌های آبیاری دیزلی خود به سیستم خورشیدی باهم همکاری می‌کنند.»
جنی چیس از بلومبرگ نیز معتقد است: «این معنای انرژی خورشیدی ارزان است؛ مردمی که تابه‌حال برق نداشتند، حالا برق دارند!» او معتقد است بسیاری از کشورها ممکن است فراگیری مشابه انرژی خورشیدی را تجربه کنند، اما هشدار می‌دهد که بازار انرژی خورشیدی قابل‌پیش‌بینی نیست!
برای مثال، سال ۲۰۲۳، در آفریقای جنوبی عرضه برق بسیار ناپایدار شده بود و خاموشی‌های مکرر ایجاد می‌شد و مردم به‌سمت استفاده از انرژی خورشیدی هجوم بردند. در آن زمان برخی تحلیلگران این افزایش را آغاز فراگیری انرژی خورشیدی می‌دیدند، اما وقتی دولت برای تقویت شبکه سرمایه‌گذاری کرد، این استقبال کاهش یافت.
همچنین بخوانید: احتمالاً اکثر خانه‌های جدید بریتانیا تا سال ۲۰۲۷ ملزم به استفاده از پنل خورشیدی می‌شوند
درس‌هایی برای سایر کشورها
اگرچه انقلاب انرژی خورشیدی پاکستان کامل نیست، برخی تحلیلگران معتقدند درس‌های مهمی برای کشورهای دیگر، به‌ویژه کشورهایی که برق شبکه در آن‌ها گران، غیرقابل اطمینان یا هر دو است، دارد. هارجیت سینگ می‌گوید کاهش هزینه‌ها باعث می‌شود انرژی‌های تجدیدپذیر اغلب معقول‌ترین مسیر اقتصادی برای فاصله‌گرفتن از سوخت‌های فسیلی باشند اما علاوهبراین، پاکستان نشان می‌دهد که برنامه‌ریزی پیشگیرانه و سرمایه‌گذاری به‌موقع برای تضمین تحمل شبکه برق ضروری است.
به گفته مصطفی امجد، فعلاً پاکستان نمونه بارز گذار انرژی در کشورهای درحال‌توسعه است؛ مردم نظاره‌گر هستند و ریسک‌ها بسیار بالاست. اگر این انقلاب به‌درستی پیش نرود، تأثیر منفی بر دیدگاه جهانی نسبت به انرژی خورشیدی خواهد گذاشت. پاکستان باید مطمئن شود داستان انرژی خورشیدی‌اش «یک قصه خوشایند باشد و نه مثالی از کارهایی که نباید انجام داد.»
About The Author
More Stories
کشف منبع جدید نفت و گاز در پاکستان
رکوردشکنی دوباره چین در انرژی‌های تجدیدپذیر
گزارش تحلیلی: جنگ ایران و اسرائیل وابستگی پرریسک کشورهای آسیایی به سوخت‌های فسیلی ایران را آشکار کرد