تابش فرابنفش چیست و چه تأثیری بر سلامت پوست دارد؟

تابش فرابنفش یا UV نوعی از پرتوهای غیریونیزان است که هم از خورشید و هم از منابع مصنوعی مانند تخت‌های برنزه‌کننده ساطع می‌شود. اگرچه این تابش برای بدن انسان مزایایی مانند کمک به تولید ویتامین D دارد، اما قرارگیری بیش‌ازحد در معرض آن می‌تواند به سلامت پوست آسیب زده و باعث بروز مشکلات جدی ازجمله سرطان پوست شود. در این مقاله به بررسی انواع پرتوهای فرابنفش، تأثیرات آن‌ها، عوامل خطر، علائم سرطان پوست، راه‌های پیشگیری و درمان آن می‌پردازیم.

تابش فرابنفش چیست؟

تابش فرابنفش نوعی انرژی است که طول موج آن کوتاه‌تر از نور مرئی است و بنابراین با چشم دیده نمی‌شود. پرتوهای UV که از خورشید به زمین می‌رسند، با تحریک بدن، به تولید ویتامین D کمک می‌کنند. این ویتامین نقش حیاتی در سلامت دارد، چرا که به جذب کلسیم و فسفر از مواد غذایی کمک کرده و در رشد و تقویت استخوان‌ها مؤثر است. سازمان جهانی بهداشت (WHO) توصیه می‌کند هفته‌ای ۲ تا ۳ بار و هر بار ۵ تا ۱۵ دقیقه در معرض نور خورشید قرار بگیریم.

علاوه بر خورشید، برخی منابع مصنوعی مانند تخت‌های برنزه‌کننده (سولاریوم) نیز پرتو UV تولید می‌کنند. بااین‌حال، مواجهه بیش از اندازه با تابش فرابنفش، به‌طور چشمگیری خطر ابتلا به سرطان پوست را افزایش می‌دهد.

انواع تابش فرابنفش

پرتوهای فرابنفش براساس طول موج به سه نوع اصلی تقسیم می‌شوند: فرابنفش نوع A (UVA)، نوع B (UVB) و نوع C (UVC).

پرتوهای UVC پیش از رسیدن به سطح زمین توسط جو زمین جذب می‌شوند، اما پرتوهای UVA و UVB به سطح زمین می‌رسند و می‌توانند سلامت انسان را تحت‌تأثیر قرار دهند. درکل، بیشتر پرتو فرابنفشی که به سطح زمین می‌رسد از نوع UVA است. پرتوهای UVA توانایی نفوذ عمیق‌تری در پوست دارند و شدت آن‌ها در طول سال نسبتاً ثابت باقی می‌ماند.

• UVA: این نوع پرتو موجب ایجاد چروک، تیرگی پوست و آفتاب‌سوختگی می‌شود. قرارگیری مداوم و بیش‌ازحد در معرض UVA می‌تواند به سرطان پوست منجر شود.
• UVB: این پرتو لایه‌های سطحی پوست را تحت‌تأثیر قرار داده و باعث لکه‌های خورشیدی، تیرگی پوست، سوختگی و حتی تاول می‌شود. این آسیب‌ها درنهایت می‌توانند زمینه‌ساز سرطان پوست باشند.
• UVC: خوشبختانه پرتوهای UVC پیش از رسیدن به سطح زمین توسط جو زمین جذب می‌شوند و در شرایط طبیعی، انسان تنها با پرتوهای UVA و UVB مواجه است.

مواجهه با تابش فرابنفش چه خطراتی دارد؟

قرارگیری بیش‌ازحد در معرض پرتوهای فرابنفش می‌تواند عوارض جدی برای سلامت به‌دنبال داشته باشد. آفتاب‌سوختگی یکی از نشانه‌های بروز مواجهه کوتاه‌مدت با UV است، قرارگیری طولانی‌مدت نیز می‌تواند منجر به پیری زودرس پوست و افزایش خطر ابتلا به سرطان‌های پوستی شود.

همچنین، در صورت عدم استفاده از محافظت چشمی مناسب، تابش فرابنفش می‌تواند خطر ابتلا به بیماری‌های چشمی خطرناک و آسیب‌های بینایی را افزایش دهد. درمجموع، مواجهه بیش از اندازه با پرتوهای UV می‌تواند روند پیری را تسریع کرده و خطر ابتلا به مشکلاتی مانند موارد زیر را افزایش دهد:

• ضایعات پیش‌سرطانی (کراتوز اکتینیک) و سرطانی ناشی از تضعیف عملکرد ایمنی پوست
• آسیب به بافت‌های کشسان پوست (الاستوز) که منجر به چین‌وچروک می‌شود
• پیری زودرس پوست
• تغییر رنگ پوست، کک‌ومک، لکه‌های نامنظم یا ته‌رنگ زرد، لکه‌های ناشی از افزایش سن (لکه‌های کبدی)
• گشادشدن عروق خونی کوچک در سطح پوست (تلانژکتازی)
• آسیب‌های چشمی مانند آب‌مروارید یا دژنراسیون ماکولا

پرتوهای فرابنفش خورشید به‌مرور زمان بافت‌های کشسان پوست، «الاستین»، را تخریب می‌کنند. با آسیب دیدن این فیبرها، پوست خاصیت ارتجاعی خود را از دست می‌دهد، شل می‌شود و دیگر توان بازگشت به حالت اولیه پس از کشیدگی را ندارد. همچنین، پوست راحت‌تر کبود یا پاره می‌شود و روند ترمیم آن کندتر خواهد بود. به همین دلیل، آسیب‌های ناشی از نور خورشید ممکن است در سنین پایین محسوس نباشد، اما اثرات آن در سال‌های بعدی زندگی به‌وضوح نمایان می‌شود.

تابش فرابنفش چگونه منجر به سرطان پوست می‌شود؟

مواجهه بیش‌ازحد با تابش UV  عامل اصلی بروز سرطان پوست است. قرارگیری زیاد در معرض پرتوهای UV می‌تواند به سلول‌های پوستی آسیب وارد کند.
درون سلول‌ها، ماده ژنتیکی یا همان DNA وظیفه هدایت عملکرد سلول‌ها را بر عهده دارد. تابش بیش‌ازحد UV  به DNA آسیب می‌زند و باعث می‌شود سلول‌ها عملکرد طبیعی خود را از دست بدهند و به‌صورت کنترل‌نشده شروع به تقسیم و تکثیر کنند. این روند منجر به شکل‌گیری توده‌هایی از سلول‌های غیرطبیعی می‌شود که می‌توانند سرطانی باشند.

سرطان پوست رایج‌ترین نوع سرطان محسوب می‌شود و دو نوع رایج آن، سرطان سلول پایه‌ای (Basal Cell Carcinoma) و سرطان سلول سنگفرشی (Squamous Cell Carcinoma) هستند که اغلب در نواحی مانند سر، صورت، گردن، دست‌ها و بازوها ظاهر می‌شوند. بیشتر موارد ابتلا به ملانوما، مرگبارترین نوع سرطان پوست، نیز ناشی از مواجهه با پرتوهای UV است.

(ملانوما که از سلول‌های رنگدانه‌ساز پوست (ملانوسیت‌ها) ناشی می‌شود، خطرناک‌ترین نوع سرطان پوست است و عامل ۷۵ درصد مرگ‌ومیرهای ناشی از سرطان پوست به شمار می‌رود. اگر ملانوما به‌موقع درمان نشود، می‌تواند به سایر اندام‌های بدن گسترش یابد و درمان آن بسیار دشوار خواهد بود.)

پرتو فرابنفش خورشید مهم‌ترین عامل ایجاد سرطان پوست است، اما نور UV ناشی از دستگاه‌های برنزه‌کننده نیز به همان اندازه خطرناک است. حتی در فصل زمستان نیز تابش خورشید می‌تواند همان‌قدر مضر باشد که در تابستان است.

علائم انواع سرطان پوست

مهم‌ترین علامت هشداردهنده برای سرطان پوست، بروز تغییرات ظاهری روی پوست است. این تغییرات می‌توانند شامل ظاهرشدن یک خال جدید، ضایعه پوستی جدید یا تغییر در شکل و اندازه یک خال موجود باشند.

• سرطان سلول پایه‌ای اغلب به‌صورت برجستگی کوچک، صاف، براق یا مومی‌شکل روی صورت یا گردن دیده می‌شود و گاهی به‌شکل لکه‌ای صاف با رنگ صورتی، قرمز یا قهوه‌ای ظاهر می‌گردد.
• سرطان سلول سنگفرشی ممکن است به‌شکل گره‌ای سفت و قرمز یا ضایعه‌ای تخت، زبر و پوسته‌پوسته دیده شود که گاهی خارش دارد، خونریزی می‌کند یا دلمه می‌بندد.
• ملانوما معمولاً به‌شکل لکه یا برجستگی رنگی ظاهر می‌شود. این ضایعه ممکن است شبیه یک خال عادی به‌نظر برسد، اما اغلب ظاهر نامنظم‌تری دارد.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟

اگر هرگونه تغییر نگران‌کننده در پوستتان مشاهده کردید فوراً به پزشک مراجعه کنید. همچنین معاینات دوره‌ای پوست بسیار مهم است تا مطمئن شوید پوستتان سالم است و ضایعات جدید یا تغییرات غیرمعمولی ندارد.

چه کسانی بیشتر در خطر ابتلا سرطان پوست با تابش فرابنفش هستند؟

اگرچه همه افراد ممکن است از مواجهه با تابش فرابنفش آسیب ببینند، اما خطرات در گروه‌های زیر بیشتر است:

• افرادی که زمان زیادی را زیر نور خورشید سپری می‌کنند یا سابقه آفتاب‌سوختگی دارند.
• کسانی که پوست، مو و چشمانی روشن دارند.
• افرادی که برخی داروهای خوراکی یا موضعی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها، قرص‌های ضدبارداری، محصولات حاوی بنزوئیل پراکسید و برخی لوازم آرایشی استفاده می‌کنند؛ این ترکیبات می‌توانند حساسیت پوست و چشم را نسبت به UV افزایش دهند.
• کسانی که در خانواده خود سابقه ابتلا به سرطان پوست دارند.
• افراد بالای ۵۰ سال.

چگونه از خود در برابر تابش فرابنفش محافظت کنیم؟

اگرچه نمی‌توان به‌طور کامل از بروز سرطان پوست جلوگیری کرد یا آسیب‌های گذشته ناشی از تابش فرابنفش را معکوس نمود، اما با رعایت برخی اقدامات پیشگیرانه می‌توان خطر ابتلا را به‌طور قابل‌توجهی کاهش داد:

• در ساعات میانی روز (ظهر تا بعدازظهر) در سایه بمانید.
• لباس‌هایی بپوشید که دست‌ها و پاها را بپوشاند.
• برای محافظت از کودکان نیز اقدامات پیشگیرانه در نظر بگیرید.
• از کلاه لبه‌دار برای پوشاندن صورت، سر، گوش‌ها و گردن استفاده کنید.
• از عینک آفتابی استاندارد با قابلیت مسدود کردن پرتوهای UVA و UVB استفاده کنید.
• کرم ضدآفتاب با SPF 15 یا بالاتر استفاده کنید که در برابر هر دو نوع پرتو UVA و UVB مؤثر باشد.
• انتخاب محصولات آرایشی که دارای فیلتر UV هستند.
• از برنزه‌کردن در دستگاه‌های مصنوعی خودداری کنید؛ چرا که استفاده از سولاریوم به‌ویژه در نوجوانی و اوایل بزرگسالی، خطر ابتلا به ملانوما را به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد.

شاخص تابش فرابنفش  (UV Index)

شاخص UV شدت تابش پرتو فرابنفش را با توجه به میزان خطر آفتاب‌سوختگی اندازه‌گیری می‌کند. هرچه این عدد بالاتر باشد، خطر آسیب به پوست و چشم بیشتر است. میزان این شاخص در زمان‌های مختلف روز متفاوت است، اما در گزارش شاخص، این پارامتر معمولاً بر بیشینه روزانه آن در ۴ ساعت پیرامون ظهر در محل مورد نظر اشاره دارد (زمانی که شدت تابش خورشید به بالاترین حد می‌رسد).

هشدار تابش فرابنفش در پایتخت؛ شاخص UV به خطرناک‌ترین سطح استاندارد جهانی رسید

شاخص فرابنفش در ۴ بازه تعریف شده است:

• کم (۰ تا ۲): در این مرحله، اگر آفتاب شدید باشد، بهتر است عینک آفتابی بزنید. اگر پوستتان حساس است، از کرم ضدآفتاب و لباس محافظ استفاده کنید.
• متوسط (۳ تا ۵): در این سطح باید لباس‌های پوشیده بپوشید و کرم ضدآفتاب بزنید. از نور مستقیم خورشید در ساعات اوج (۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر) پرهیز کنید و در سایه بمانید.
• زیاد (۶ تا ۷): در این مرحله از تمامی روش‌های محافظتی مانند لباس، کلاه، عینک و کرم ضدآفتاب استفاده کنید. زمان حضور در آفتاب را بین ۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر محدود کنید.
• بسیار زیاد (۸ تا ۱۰): باید مراقبت بیشتری داشته باشید و همه روش‌های محافظتی را به کار ببرید. در این زمان پوست شما می‌تواند خیلی سریع بسوزد. از ۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر از آفتاب دوری کنید.
• بش‌ازحد (۱۱+): در این وضعیت، هر دقیقه حضور در آفتاب بدون محافظ می‌تواند باعث سوختگی شود. از ۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر اصلاً بیرون نروید. از لباس‌های محافظ، کلاه، عینک آفتابی و کرم ضدآفتاب استفاده کنید. همچنین به یاد داشته باشید که برف، شن و آب باعث افزایش تابش UV به دلیل بازتاب نور می‌شوند.

خلاصه؛ تابش فرابنفش و اثرات آن بر سلامت

آسیب‌های ناشی از تابش فرابنفش یا قرارگیری بیش از حد در معرض آفتاب می‌توانند در بلندمدت منجر به پیری زودرس پوست و بروز سرطان پوست شوند. پرتوهای UV به DNA موجود در سلول‌های پوستی نفوذ کرده و عملکرد آن‌ها را مختل می‌کنند. با رعایت اقدامات پیشگیرانه مانند استفاده از لباس‌های محافظ هنگام خروج از منزل، تکرار استفاده از کرم ضدآفتاب در طول روز، و استفاده از لوازم محافظ مانند عینک آفتابی، می‌توان خطر ابتلا به سرطان پوست را به‌طور قابل‌توجهی کاهش داد.

درحال‌حاضر تمام انواع سرطان پوست راهکار درمانی دارند، اما بهترین نتایج درمانی زمانی حاصل می‌شود که بیماری در مراحل اولیه تشخیص داده شده و درمان آن بلافاصله آغاز شود.

سؤالات متداول