توسط : طی دهه گذشته، تحول چین در گذار به جایگاه ابرقدرت در حوزه انرژیهای تجدیدپذیر شگفتانگیز بوده است. طی این دوره، جمهوری خلق چین توانسته هم سطح آلودگی هوای شهرهای خود را بهطور قابلتوجهی کاهش دهد و هم جایگاه خود را بهعنوان یکی از بازیگران اصلی تولید انرژی پاک در جهان تثبیت کند.
به گزارش invezz، این حرکت روبهجلو بر پایه مجموعهای از عوامل همزمان شکل گرفته است: سیاستگذاریهای فراگیر و الزامآور دولت مرکزی، سرمایهگذاریهای گسترده حکومتی، و رویکردی عملگرایانه که بر درک روشن از پیامدهای اقتصادی و سلامتمحور آلودگی شدید هوا استوار است. این واقعیت که آلودگی هم سلامت عمومی را تهدید میکند و هم بنیانهای رشد اقتصادی را تضعیف، نقشی اساسی در جهتدهی به این سیاستها داشته است.
«باربارا فینامور» در کتاب خود با عنوان «آیا چین جهان را نجات خواهد داد؟» (۲۰۱۸) استدلال میکند که چین، با وجود آنکه بزرگترین منتشرکننده کربن جهان است، بهطور متناقض به یکی از پیشگامان جهانی مقابله با تغییرات اقلیمی تبدیل شده است. او در این کتاب شرح میدهد که چگونه ایده «تمدن بومشناختی» پکن تحت رهبری «شی جینپینگ»، حفاظت محیطزیست را به یکی از اهداف اصلی کشور بدل کرده و چگونه کنترل سختگیرانه آلودگی با توسعه پروژههای عظیم انرژی تجدیدپذیر همراه شده است.
این تلاشها امروز نیز با قدرت ادامه دارد. تنها در سال ۲۰۲۴، چین بیش از ۳۷۳ گیگاوات ظرفیت تازه انرژی تجدیدپذیر به شبکه خود افزوده است؛ رقمی که نشان میدهد کشور توانسته شش سال زودتر از برنامه، به اهداف تعیینشده برای انرژی بادی و خورشیدی در سال ۲۰۳۰ برسد.
با وجود این دستاوردها، مسیر چین در گذار انرژی هنوز کامل نشده است. دادههای آژانس بینالمللی انرژی (IEA) نشان میدهد که مصرف و ظرفیت تولید زغالسنگ در این کشور همچنان در سطح بالایی قرار دارد. به گفته این نهاد، چین اکنون حدود یکچهارم کل مصرف زغالسنگ جهان را به خود اختصاص میدهد و بخش عمده این مصرف همچنان برای تولید برق است.
چین از بزرگترین آلاینده جهان تا غول انرژیهای تجدیدپذیر
دولت چین طی سالهای اخیر با هدف کاهش انتشار گازهای گلخانهای و بهبود کیفیت هوا، سیاستهای گستردهای برای گسترش مصرف گاز در بخشهای صنعتی و خانگی اجرا کرده است. با این حال، واقعیت این است که ناوگان نیروگاههای زغالسنگ این کشور همچنان بسیار جوان، کارآمد و از نظر ظرفیت، حدود ده برابر بزرگتر از نیروگاههای گازسوز باقی مانده است.
در شرایطی که ایالات متحده از بخش قابل توجهی از تعهدات خود در حوزه انرژی پاک عقبنشینی کرده، تداوم سرمایهگذاری چین در انرژیهای تجدیدپذیر میتواند نقش تعیینکنندهای در مسیر جهانی مقابله با تغییرات اقلیمی ایفا کند.
در این مطلب بررسی میکنیم که چین چگونه موفق شده است کیفیت هوای شهرهای خود را بهبود دهد، به یکی از بازیگران اصلی در صنعت انرژی خورشیدی و وسایل نقلیه الکتریکی تبدیل شود و همزمان با پیامدهای زیستمحیطی و ساختاری مصرف گسترده زغالسنگ دستوپنجه نرم کند.
معجزه کیفیت هوا و عوامل آن
چین در دهه ۲۰۱۰ با بحران شدیدی در آلودگی هوا مواجه بود؛ بحرانی که در آن سطح ذرات ریز معلق (PM2.5) در پکن گاهی از ۵۰۰ میکروگرم در مترمکعب فراتر میرفت، یعنی حدود ۲۰ برابر بالاتر از حد توصیهشده سازمان جهانی بهداشت (WHO)! اما در سالهای بعد روندی چشمگیر از اصلاحات زیستمحیطی را تجربه کرد.
طبق دادههای Statista، میانگین ملی PM2.5 تا سال ۲۰۲۳ برای نخستینبار به کمتر از ۳۰ میکروگرم در مترمکعب رسید؛ رقمی که در مقایسه با میانگین ۳۳ واحدی سال ۲۰۲۰ کاهش محسوسی را نشان میدهد.
بر اساس اطلاعات منتشرشده در epic.uchicago.edu، این روند نزولی در سال ۲۰۲۴ نیز ادامه پیدا کرد و به حدود ۲۸ میکروگرم در مترمکعب رسید. این مقدار در مقایسه با اوج آلودگی در سال ۲۰۱۳، کاهش ۵۷ درصدی را نشان میدهد که دستاوردی بیسابقه برای کشوری در مقیاس چین است.
این بهبود محیطزیستی به سلامت عمومی منجر شده است؛ مطالعهای در سال ۲۰۲۲ نشان داد که رسیدن به اهداف کیفیت هوای سال ۲۰۲۵ میتواند طول عمر متوسط در سطح کشور را تا ۴۲.۵ روز افزایش دهد.
پایه اصلی این موفقیت، کمپین «جنگ با آلودگی» بود که در سال ۲۰۱۳ آغاز شد. این برنامه گسترده شامل تعطیلکردن نیروگاههای زغالسنگ واقع در نزدیکی شهرها، اعمال مقررات سختگیرانهتر برای انتشار آلایندهها، جابهجایی صنایع سنگین و ارتقای استانداردهای محیطزیستی در سراسر کشور بود.
در میان همه اقدامات صورتگرفته، یکی از حیاتیترین محورهای اصلاح، گسترش سریع انرژیهای تجدیدپذیر بود؛ بهطوری که نیروگاههای بادی و خورشیدی جایگزین تولید برق از زغالسنگ شدند. این گذار موجب کاهش انتشار SO₂ و NOx شد، که پیشسازهای اصلی تشکیل ذرات معلق ریز (PM2.5) هستند.
رشد انرژی پاک و بهبود کیفیت هوا در چین
طبق گزارش China Energy Transition Review از Ember، منابع انرژی پاک در سال ۲۰۲۴ ۸۴ درصد از رشد تقاضای برق کشور را تأمین کردند. همچنین، ظرفیت سامانههای ذخیرهسازی باتری از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴ تقریباً سه برابر رشد کرد؛ توسعهای که نقش مهمی در تقویت پایداری شبکه، مدیریت نوسانات تولید و کاهش اتکا به سوختهای فسیلی داشت.
بین سالهای ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵، کیفیت هوای چین بهطور قابل توجهی بهبود یافته است، بهویژه در اثر مجموعهای از مداخلات سیاستگذاری هدفمند. منطقه پکن–تیانجین–هبی، که یکی از کانونهای سنتی آلودگی شدید در کشور محسوب میشود، شاهد کاهش ۲۰ درصدی ذرات ریز PM2.5 بود؛ کاهشی که بسیار فراتر از هدف ملی ۱۰ درصدی است.
در مناطق کمبرخوردار جنوب غرب چین نیز دستاوردهای برجستهای ثبت شد. افزایش دسترسی به برق، جایگزینی سوختهای آلاینده خانگی، و کنترل سوزاندن زیستتوده موجب شد میزان آلودگی هوا در این نواحی تا ۵۴ درصد کاهش یابد. تحلیلهای دانشگاه شیکاگو نشان میدهد که حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد این بهبودها مستقیماً ناشی از اجرای سختگیرانه سیاستهای دولتی بوده است.
نقش حکمرانی متمرکز و مطالبهگری اجتماعی
متخصصانی همچون «لائوری میلیویرتا» از مرکز تحقیقات انرژی و هوای پاک (CREA)، رویکرد مدیریتی متمرکز چین و سبک «فرماندهی و کنترل» را یکی از پایههای موفقیت این کشور در کاهش آلودگی میدانند. این الگو امکان تصمیمگیری و اجرای سریع سیاستها را فراهم میکند؛ قابلیتی که در نظامهای سیاسی غربی با ساختار پراکنده و چندلایه کمتر مشاهده میشود.
بهگفته باربارا فینامور، فشار اجتماعی نیز نقش مهمی در این روند داشته است. افزایش اعتراضات عمومی علیه آلودگی هوا، این موضوع را به یک تهدید بالقوه برای ثبات اجتماعی تبدیل کرد و دولت را وادار کرد اقدامات گستردهتری برای مهار بحران اجرا کند.
با وجود این پیشرفتها، برخی چالشها همچنان ادامه دارد. برای مثال، در سهماهه نخست سال ۲۰۲۵ سطح اوزون در چین حدود ۴ درصد افزایش یافت. افزون بر این، استانهایی مانند سینکیانگ در غرب کشور با رشد مجدد ذرات PM2.5 مواجه شدند که بخشی از آن به گسترش فعالیتهای صنعتی در این مناطق نسبت داده میشود.
نوآوریهای خورشیدی چین
براساس ارزیابی اندیشکده جهانی انرژی Bruegel، چین بهدلیل نقش دوگانه خود—بهعنوان بزرگترین منتشرکننده گازهای گلخانهای و همزمان بزرگترین سازنده تجهیزات انرژی پاک—به یک بازیگر تعیینکننده در گذار سبز جهان تبدیل شده است.
این کشور در سال ۲۰۲۴ حضوری تقریباً بیرقیب در زنجیره جهانی انرژیهای تجدیدپذیر داشت: ۹۲ درصد کل ماژولهای خورشیدی و ۸۲ درصد توربینهای بادی جهان در کارخانههای چینی تولید شدهاند. Bruegel تأکید میکند که با توجه به آنکه ۹۰ درصد انتشار کربن جهانی به مصرف انرژی وابسته است، تسلط چین بر بازار فناوریهای پاک نقشی راهبردی در آینده اقلیم زمین دارد.
پکن اهداف بلندپروازانهای برای افزایش سهم انرژی غیرفسیلی تعیین کرده است: ۲۰ درصد تا سال ۲۰۲۵، ۲۵ درصد تا ۲۰۳۰ و ۸۰ درصد تا ۲۰۶۰. انتظار میرود که عمده این رشد از طریق توسعه گسترده انرژیهای خورشیدی و بادی تأمین شود. نکته مهم آن است که سهم این منابع تنها در سال ۲۰۲۴ به ۱۹.۸ درصد رسیده بود؛ رقمی که چین را عملاً در آستانه تحقق هدف سال ۲۰۲۵ قرار میدهد.
طبق گفته «ایگور ایساو»، دکترای علوم فنی و رئیس مرکز تحلیل در Mind Money، یکی از حوزههای نوآورانه آینده صنعت خورشیدی چین را معرفی فناوریای میداند که قادر است بدون تابش مستقیم خورشید نیز تولید برق داشته باشد.
او توضیح میدهد که این نسل جدید از پنلها با تکیه بر سامانههای ترموالکتریک، از تابش حرارتی زمین به فضای سرد بالای جو استفاده میکنند؛ فناوری که کارایی آن قبلاً در آزمایشها اثبات شده است. ایساو معتقد است که در صورت توسعه موفق این فناوری، هر مترمربع از این پنلها میتواند در تاریکی کامل تا ۵۰ وات توان الکتریکی تولید کند.
«بریت بَرِت»، معاون بخش تحقیقات صنعت برق در شرکت آمریکایی IIR Energy، نیز بر این باور است که ظرفیتهای چین برای گسترش پروژههای خورشیدی همچنان بسیار فراتر از وضعیت فعلی است و این کشور میتواند فازهای بزرگتری از توسعه انرژی خورشیدی را در سالهای آینده به اجرا بگذارد.
چین با تمرکز بر نوآوری و توسعه فناوریهای خورشیدی-حرارتی و فتوولتائیک پیشرفته، همچنان نقش خود را بهعنوان پیشرو در بازار جهانی انرژیهای تجدیدپذیر تثبیت میکند. به گفته برت، تاریخچه پروژههای خورشیدی-حرارتی نشان میدهد که این فناوریها اغلب به نفع نیروگاههای فتوولتائیک کنار گذاشته شدهاند، زیرا هزینههای کمتری دارند. با این حال، اگر چین به تعهد خود برای کاهش تولید برق از زغالسنگ پایبند بماند، استفاده از این فناوریها اجتنابناپذیر خواهد بود.
یکی از مزایای کلیدی سیستمهای خورشیدی-حرارتی توانایی ذخیرهسازی گرماست که امکان تولید بخار و هدایت توربینهای بخار را فراهم میکند و بدین ترتیب، تولید برق حتی در ساعات شب نیز ممکن میشود. در کنار آن، تولیدکنندگان چینی در توسعه سلولهای خورشیدی با بازده بالا، مانند TOPCon و هتروجانکشن، پیشتاز هستند. این طراحیها به مصرفکنندگان اجازه میدهد با همان مساحت پشتبام یا زمین، برق بیشتری تولید کنند؛ امری که در مناطق پرجمعیت با فضای محدود اهمیت ویژهای دارد.
«ایتن هاین»، مدیرعامل Suntrek Solar، گفت: «شاهد بهبود قابل توجه کنترل کیفیت کارخانهها و شرایط گارانتی قویتر از تولیدکنندگان بزرگ هستیم، که باعث میشود نسلهای جدید پنلهای خورشیدی به عنوان داراییهای بلندمدت قابل اعتماد در پشتبامها و پروژههای مختلف در ایالات متحده، اروپا و آسیا در نظر گرفته شوند.»
بازار خودروهای برقی
چین در حوزه خودروهای برقی (NEV) نیز جایگاه برتر خود را تثبیت کرده است. طبق گزارش automotivemanufacturingsolutions.com، این کشور در سال ۲۰۲۴ حدود ۱۰ میلیون خودروی انرژی نو تولید کرد که معادل ۳۰ درصد تولید جهانی بود و فروش آن به ۹.۵ میلیون دستگاه رسید، یعنی حدود ۶۰ درصد از مجموع فروش جهانی. بازار NEV چین عمدتاً با تقاضای داخلی هدایت میشود و در اکتبر ۲۰۲۵ رکورد فروش ۱.۷۱۵ میلیون دستگاه ثبت شد (cnevpost.com).
در نیمه نخست ۲۰۲۵، فروش خودروهای سواری به ۱۰.۹ میلیون دستگاه رسید که ۱۰.۷ درصد نسبت به سال قبل رشد داشته و NEVها حدود ۴۵ درصد سهم بازار را به خود اختصاص دادند. این رشد سریع با سیاستهایی مانند حذف تدریجی یارانه خرید در ۲۰۲۵ و توسعه زیرساخت شارژ شهری پشتیبانی میشود؛ در حال حاضر بیش از ۲ میلیون ایستگاه شارژ در چین فعال است.
مدلهای مقرونبهصرفهای مانند Seagull بیوایدی با قیمت حدود ۱۰ هزار دلار وارد بازار شدهاند، اما بخش عمده فروش همچنان در بازار داخلی متمرکز است. صادرات خودروهای برقی نیز با شتاب چشمگیری افزایش یافته است؛ آژانس بینالمللی انرژی (IEA) گزارش میدهد که در سال ۲۰۲۴، چین ۱.۲۵ میلیون دستگاه EV صادر کرده که حدود ۴۰ درصد تجارت جهانی را شامل میشود.
این روند در ۲۰۲۵ نیز ادامه یافت و تنها در یک ماه، صادرات ۹۹.۹ درصد افزایش یافت. خودروهای هیبریدی و برقی نیمی از کل صادرات سهماهه سوم ۲۰۲۵ را تشکیل داده و به بیش از ۲۰۰ کشور صادر شدند.
کدام کشورها بیشترین تعداد خودروهای برقی را دارند؟
تأثیر تعرفهها
تا نوامبر ۲۰۲۵، دوره دوم ریاستجمهوری ترامپ موجب کندی اقدامات اقلیمی آمریکا شد؛ از جمله کاهش ۱۳ میلیارد دلار از بودجههای سبز، خروج مجدد از توافق پاریس و توقف پروژههای انرژی تجدیدپذیر بهدلیل عدممقرراتگذاری.
در این خلأ، چین با سرمایهگذاری ۸۱۸ میلیارد دلاری در گذار انرژی، بیش از دو برابر بزرگترین اقتصاد بعدی جهان، جای خالی آمریکا را پر کرد. پیشرفتهای فناوری چین نیز چشمگیر بوده و سهم این کشور در بازار خورشیدی از ۲۵٪ بازارهای نوظهور فراتر رفته است (weforum.org).
با این حال، تعرفههای آمریکا مسیر پیشروی چین در انرژی تجدیدپذیر را پیچیده کرده است. ایتان هاین، مدیرعامل Suntrek Solar، میگوید: «به نظر من، تعرفهها بر خودروهای برقی و تجهیزات خورشیدی چین مانع پیشرفت انرژی پاک نمیشوند؛ بلکه تنها زمان و نحوه پیشرفت را تغییر میدهند.» وی افزود که افزایش هزینههای واردات معمولاً باعث گرانتر شدن یا تأخیر در پروژههای نیروگاهی میشود، زیرا حتی افزایش جزئی هزینه به ازای هر وات، اثر قابلتوجهی بر بودجهها دارد.
این محدودیتهای تجاری موجب شده تا تولیدکنندگان بخشی از ظرفیت تولید خود را به مکانهای دیگر منتقل کنند و شرکتهایی مانند Suntrek Solar زنجیره تأمین خود را متنوع کنند، بدون آنکه سرعت پذیرش انرژی خورشیدی کاهش یابد.
بریت برت از IIR Energy نیز تأکید کرد که تعرفههای آمریکا بر صادرات پنلهای خورشیدی چین اثر گذاشته و باعث افزایش قیمتها و اختلال در زنجیره تأمین شده است. او افزود: «این موضوع چین را وادار کرده تا استراتژی صادرات پنلهای خورشیدی خود را متنوع کند و به دنبال بازارهای جدید جغرافیایی باشد. این بازارهای جدید شامل جنوب شرق آسیا، آمریکای لاتین و آفریقا هستند.»
به گفته کارشناسان، این روند میتواند توسعه انرژی خورشیدی در این مناطق را به دلیل دسترسی به پنلهای ارزانقیمت تسریع کند. تعرفهها همچنین چین را مجبور کرده تا بخش قابل توجهی از پایه تولید خود را جابهجا کند. پیشتر تولید پنلها به کشورهای مانند کامبوج، تایلند و ویتنام منتقل شده بود، اما این کشورها نیز اکنون مشمول تعرفه شدهاند، و شرکتهای چینی در جستجوی مقاصد جدید برای تولید پنل خورشیدی هستند.
معضل زغالسنگ
زغالسنگ همچنان ستون فقرات تأمین برق چین است و حدود ۵۵ درصد از کل برق کشور را تأمین میکند و ۶۰ درصد از مصرف جهانی آن را به خود اختصاص داده است، طبق گزارش pv-magazine.com.
در سال ۲۰۲۴، این سوخت فسیلی ۶۰ درصد از برق چین را تولید کرد؛ هرچند ظرفیت انرژیهای تجدیدپذیر ۴۲ درصد بود، اما شبکههای برق بهگونهای طراحی شدهاند که تولید پایدار از سوختهای فسیلی در اولویت قرار گیرد.
با این حال، وابستگی به زغالسنگ در حال کاهش است. تولید این سوخت در سهماهه دوم ۲۰۲۵ تثبیت شد و در نیمه اول سال، ۲ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافت، چرا که رشد تولید برق تجدیدپذیر از رشد کل تقاضای برق پیشی گرفت.
این تغییر در مجوزهای ساخت نیروگاههای جدید زغالسنگ نیز مشهود است؛ با صدور ۴۱.۸ گیگاوات مجوز در ۹ ماه نخست ۲۰۲۵، پایینترین رقم در چهار سال اخیر ثبت شد، طبق گزارش رویترز.
برنامههای پنجساله چین بلندپروازانهاند: برنامه چهاردهم (۲۰۲۱–۲۰۲۵) وعده «کنترل سختگیرانه» بر زغالسنگ داده و برنامه پنجساله پانزدهم (۲۰۲۶–۲۰۳۰) کاهش تدریجی آن را در نظر گرفته است. علاوه بر این، تأمین مالی پروژههای زغالسنگ در خارج از کشور که از ۲۰۲۱ ممنوع شده بود، خطوط لوله را تا ۳۱.۴ گیگاوات تا اواسط ۲۰۲۵ کاهش داده است. کارشناسان پیشبینی میکنند این روند تا سال ۲۰۲۸ به اوج برسد (CREA، ۲۰۲۵).
کاهش مصرف زغالسنگ روندی طبیعی است، زیرا کشورها برای گذار انرژی، وابستگی خود به آن را کاهش میدهند، طبق گفته ایگور ایسایف از Mind Money. او افزود: «با این حال، کاهش سریع استخراج و مصرف زغالسنگ میتواند تا ۲۰۳۰ باعث کمبود برق شود. بنابراین حتی با سیاستهای فعلی انرژیهای تجدیدپذیر، انتظار میرود ظرفیت نیروگاههای زغالسنگ به حدود ۱۳۰۰–۱۶۰۰ گیگاوات برسد، زیرا تقاضای برق همچنان در حال رشد است.»
ایسایف تأکید کرد: «برای دستیابی به هدف محدود کردن گرمایش جهانی به ۱.۵ درجه سانتیگراد، بیشتر سهم تولید برق از زغالسنگ باید حذف شود و سهم آن به تنها ۷–۹ درصد کاهش یابد. اگر نیروگاههای زیادی ساخته شوند، ممکن است کمتر مورد بهرهبرداری قرار گیرند و رشد انرژیهای تجدیدپذیر را محدود کنند.»
